“Dân chủ tập trung” là một phát minh ngôn ngữ thuộc hàng xuất sắc: nghe qua thì tưởng đang bước vào quảng trường dân chủ, nhưng đi sâu mới biết mình đứng trong hành lang mệnh lệnh. Khái niệm này có đủ đạo cụ của dân chủ: đại hội, bỏ phiếu, nghị quyết, tỷ lệ. Chỉ thiếu đúng một thứ… quyền lựa chọn. Ở đây, lá phiếu vẫn tồn tại như một món trang sức lịch sử, còn quyết định thật sự thì thường đã được gói sẵn từ trước, chỉ chờ nghi thức mở hộp.
Trong dân chủ đúng nghĩa, quyền lực đi từ dưới lên. Người muốn lãnh đạo phải cạnh tranh, phải thuyết phục, phải chịu rủi ro bị thay. Còn trong “dân chủ tập trung”, quyền lực đi từ trên xuống: nhân sự đã “quy hoạch”, đã “cơ cấu”, đã “giới thiệu”, rồi bầu cử mới xuất hiện như đoạn kết tất yếu. Nói nôm na: đã có kết quả, mới tổ chức cuộc thi. Thế nên chẳng có gì lạ khi kết quả hiếm khi làm ai bất ngờ — trừ những người vẫn còn ngây thơ tin rằng bầu cử là để chọn chứ không phải để xác nhận.
Bề ngoài, mọi thứ rất rộn ràng: phát biểu, thảo luận, “dân chủ”, “trí tuệ tập thể”. Nhưng rồi con số “nhất trí cao” xuất hiện đều đặn như một quy luật tự nhiên. Tỷ lệ gần như tuyệt đối được tôn vinh như bằng chứng đoàn kết, trong khi lại là tín hiệu rõ nhất của một hệ thống không có phương án thật. Bởi khi chỉ có một lựa chọn, đồng thuận không còn là niềm tin tự do; nó là yêu cầu kỹ thuật để bộ máy chạy trơn tru. Và khi “nhất trí” trở thành tiêu chuẩn, người ta học cách im lặng để chứng minh mình… đồng tình.
Điểm cốt lõi của trò trớ trêu nằm ở cách định nghĩa “dân chủ”. Ở đây, dân chủ không phải là quyền bất đồng, càng không phải quyền tranh luận đến cùng. Dân chủ được hiểu là sự đồng thuận tập thể với quyết định của một nhóm nhỏ ở trung tâm quyền lực. Bất đồng không được xem là một ý kiến khác cần được phản biện; nó bị coi là “lệch”, là “thiếu thống nhất”, là thứ cần được… uốn nắn. Vì thế dân chủ bắt buộc phải “tập trung”: tập trung để dễ quản, dễ thống nhất, dễ kết luận. Còn dân chủ rộng rãi — nơi con người được quyền nói “không” mà không phải lo sợ — thì bị gắn nhãn “phức tạp”, “nhạy cảm”, thậm chí “nguy hiểm”.
Và đỉnh cao của tính châm biếm là nghi thức bỏ phiếu công khai bằng giơ tay hoặc giơ thẻ. Một nền dân chủ mà lá phiếu không còn bảo vệ người bỏ phiếu, mà trở thành cách để nhận diện người không cùng hàng ngũ. Đồng ý thì an toàn, không đồng ý thì… đáng để “lưu ý”. Lá phiếu vốn sinh ra để người dân nói thật trong im lặng; ở đây nó được dùng để mọi người nói giống nhau trước ánh nhìn của tập thể.
Cuối cùng, “dân chủ tập trung” giống một kiểu bình đẳng có phân hạng: ai cũng được bỏ phiếu, nhưng không phải ai cũng có quyền lựa chọn; ai cũng được phát biểu, nhưng không phải phát biểu nào cũng được tính; ai cũng được gọi là “đồng chí”, nhưng có đồng chí thuộc nhóm quyết định, còn phần còn lại thuộc nhóm… tán thành. Và thế là “dân chủ” vẫn sống, chỉ là sống như một nghi lễ: đẹp, trang trọng, đúng quy trình — nhưng cái linh hồn tự do của nó thì đã được “tập trung” cất kỹ từ lâu.
Lê Hoàng
